Dzięki zjawisku inwersji termicznej i tak zwanej “ciepłej strefie” na zboczu mogą zaistnieć pewne wyjątki od tej zasady. Na wyniesionych ponad otoczenie, dobrze nasłonecznionych i osłoniętych od wiatru południowych zboczach nawet powyżej 400 m n.p.m. można znaleźć miejsca odpowiednie do uprawy winorośli. W miejscach wyżej położonych trzeba się jednak liczyć się z bardziej kapryśną pogodą częstszy deszczem (Gladstones 1992, Hess 1966).

Apartes Bacchus amat colles – Bachus kocha otwarte wzgórza. To zdanie pochodzi z II księgi Georgik Wergiliusza i choć zostało napisana ponad dwa tysiące lat temu wciąż jest najlepszą wskazówką dotyczącą wyboru lokalizacji winnicy, szczególnie w chłodniejszych rejonach uprawy. Na północnych szerokościach geograficznych większość upraw winorośli jest położona na zboczach i pagórkach i jedynie w takich lokalizacjach udaje się uzyskać dobrą jakość wina. Reguła ta w pełni odnosi się także do polskich warunków.

Zbocza dają przede wszystkim znacznie lepsze, niż teren płaski zabezpieczenie winorośli przed przymrozkami i silnymi mrozami. W czasie spadków temperatury ochłodzone powietrze staje się cięższe i spływa w dół zbocza, a na jego miejsce napływa lżejsze, cieplejsze powietrze z dołu. W ten sposób na pewnej wysokości tworzy się tzw. “ciepła strefa” na zboczu, gdzie w okresie ochłodzenia temperatury są nawet o kilka stopni wyższe, niż w dolnej części zbocza lub na okolicznych równinach (Hess 1966, Molga 1980, Wolf 1997, Michel et al. 2002).

Zimne powietrze spływa w dół już przy niewielkim nachyleniu zbocza rzędu 3–4°. Lepszy efekt dają jednak zbocza o większym spadku. Przy nachyleniu 10–12° i różnicy wzniesień około 30 m górna połowa stoku jest o 3 do 5°C cieplejsza, niż terem poniżej. Pozornie jest to niewiele, ale podniesienie temperatury tylko o 2°C oznacza wydłużenie okresu bez przymrozków o około 3 tygodnie! (Molga 1980)

Na równinie wyziębione, ciężkie powietrze stagnuje w warstwie przygruntowej, wzmagając przymrozki wiosną i jesienią, a zimą silne mrozy (Gladstones 1992). To zjawisko jest szczególnie groźne w zamkniętych kotlinach, wąskich dolinach, na śródleśnych polanach, u podnóża wzgórz i zboczy, gdzie tworzą się tzw. zastoiska mrozowe. W takich miejscach pod żadnym pozorem nie powinno się sadzić winorośli. W naszych warunkach ryzykowna jest także uprawa winnic na terenach całkowicie płaskich i równinnych (Madej 1952, Myśliwiec 2003, Molga 1980).

Zjawisko “ciepłej strefy” na zboczu nieraz daje się zaobserwować w miejscach wyniesionych zaledwie 6–8 metrów ponad podstawę zbocza, często jednak przewyższenie takie musi być znacznie większe. W głębokich dolinach górskich warstwa chłodnego powietrza nierzadko zalega do wysokości kilkudziesięciu, a czasem nawet ponad stu metrów ponad dnem doliny (Hess 1966, Wolf 1997).

Granicę zastoiska chłodnego powietrza i „ciepłej strefy” na zboczu można dość łatwo łatwo ustalić obserwując zasięg występowania wiosennych i jesiennych przymrozków (takie obserwacje najlepiej jest przeprowadzić około godziny szóstej rano). Cennym doświadczeniem jest także wieczorny spacer późnym latem lub jesienią, gdy schodząc w dół zbocza na pewnej wysokości odczujemy wyraźne ochłodzenie – poniżej tego miejsca nie powinno się sadzić winorośli. Zasięg zastoiska mrozowego wskazuje również występowanie wieczornych i porannych mgieł (Hess 1966).

Paradoksalnie, nawet niezbyt strome i nie zacienione zbocze północne stwarza lepsze warunki do uprawy winorośli, niż teren zupełnie płaski! Pomimo gorszego kąta padania promieni słonecznych i mniejszej ilości ciepła winogrona w takim miejscu lepiej dojrzeją dzięki wydłużeniu okresu bez przymrozków oraz lepszemu drenażowi gleby. Zresztą niektóre renomowane winnice chłodniejszej strefy klimatycznej, jak grand cru Verzenay w Szampanii, czy Pfortenser Klöppelberg w dolinie Soławy są położone częściowo lub w całości właśnie na zboczach północnych (Johnson et al. 2007).

Ale w naszej strefie klimatycznej znacznie korzystniejsze warunki dla winorośli panują oczywiście na zboczach lepiej nasłonecznionych, o wystawie południowej lub zbliżonej i takie lokalizacje powinniśmy w pierwszej kolejności brać pod uwagę. Południowy stok o odpowiednim nachyleniu polepsza warunki termiczne uprawy, szczególnie w krytycznym okresie dojrzewania winogron. W uprawie winorośli na naszych szerokościach geograficznych jest to efekt nie do przecenienia. Południowe zbocze o nachyleniu 15° otrzymuje we wrześniu ponad 20% energii słonecznej więcej w porównaniu z terenem płaskim, a wartość SAT w okresie wegetacyjnym zwiększa się przez to co najmniej o 100–150°C (Becker 1988).

Prawdziwie magiczny efekt dla dojrzewania winogron dają natomiast południowe zbocza o spadku rzędu 30°. W środku lata miejsce takie otrzymuje zaledwie o 8% energii słonecznej więcej, niż teren płaski. Natomiast w krytycznym dla dojrzewania winogron okresie po połowie września, gdy winorośl zaczyna odczuwać deficyt ciepła i światła intensywność promieniowania słonecznego jest na takim zboczu większa o 60%, niż na równinie. W zależności od pogody wartość roczna SAT w takiej lokalizacjach może wzrosnąć nawet o 300°C w stosunku do terenu płaskiego!

Bardzo korzystne dla winorośli warunki panują również na zboczach południowo-zachodnich, nieco gorsze na południowo-wschodnich. Ich spadek nie powinien przekraczać 15° gdyż przez zbyt długą część dnia pozostawałyby zacienione, zwłaszcza jesienią w okresie dojrzewania winogron. To samo dotyczy zboczy zachodnich i wschodnich, których nachylenie nie powinno przekraczać 7–8°. Obserwacje z regionu Rheingau w środkowej Nadrenii (szerokość geograficzna Krakowa i Tarnowa) pokazują, że przy spadku 20° zbocze zachodnie otrzymuje jesienią o ok. 16% mniej promieniowania słonecznego w porównaniu z terenem płaskim. W tym czasie na podobnie nachylonym zboczu południowo-zachodnim promieniowanie jest średnio o 14% większe, a na zboczu południowym nawet o 35% większe, niż na równinie (Becker 1988).

Intensywność promieniopania słonecznego w zależności od nachylenia i orientacji zbocza (teren płaski = 100%)

Zbocza zachodnie są u nas znacznie lepsze pod winnice, niż zbocza wschodnie. Są generalnie cieplejsze, gdyż intensywnie oświetlone popołudniowym słońcem gromadzą stosunkowo dużo ciepła przed wieczorem, co częściowo równoważy nocne ochłodzenia, posiadają też lepszy bilans wodny. Zbocza zorientowane na wschód i są przeważnie chłodniejsze i odznaczają się większymi dobowymi wahaniami temperatury, co zwiększa zagrożenie przymrozków, natomiast zimą są bardziej narażone na mroźne wiatry północno-wschodnie ((Jones et al. 2003).

Korzystne dla winorośli zbocza o dużym nachyleniu są jednak trudne i kosztowne w uprawie. Pełna mechanizacja prac uprawowych przy pomocy konwencjonalnego sprzętu rolniczego i ogrodniczego jest możliwa na zboczach o spadku nie większym, niż 10 do 15°, w zależnie od rodzaju gleby i jej podatności na erozję. Przy użyciu kosztownych specjalistycznych maszyn przeznaczonych do pracy na pochyłościach można prowadzić uprawę na zboczach o nachyleniu do 20–25°. Przy większych spadkach możliwa jest jedynie praca ręczna, z ewentualnym użyciem stacjonarnych wyciągarek linowych. Dodatkowe koszty wiążą się także z koniecznością wykonania prac zabezpieczających strome zbocza przed erozją, jak tarasowanie, budowa murów oporowych, melioracja, itp.

Lokalizacje winnic na stromych zboczach mają więc uzasadnienie jedynie wówczas, jeśli planujemy produkcję win wysokiej jakości, szczególnie w oparciu o klasyczne odmiany Vitis vinifera. Planując produkcję surowca na wina średniej klasy należy raczej wybierać miejsca, które umożliwiają pełną mechanizację prac i nie przysparzają wielu dodatkowych kosztów przy zakładaniu i uprawie winnicy.

W Polsce notuje się stosunkowo niskie wartości promieniowania słonecznego w okresie wegetacyjnym, w porównaniu choćby z Węgrami, czy Słowacją (Molga 1980). Dlatego powinniśmy maksymalnie wykorzystać tą ograniczoną dawkę energii słonecznej, która na naszych szerokościach geograficznych dociera do powierzchni ziemi, aby uzyskać jak najlepszą dojrzałość winogron. Dobra winnica powinna być oświetlona przez możliwie dużą część dnia, najlepiej od wschodu do zachodu słońca. Szczególnie efektywne jest słońce popołudniowe i przedwieczorne, gdyż ogrzane pod koniec dnia powietrze i gleba w dużej mierze niweluje wpływ nocnego ochłodzenia (Becker 1988, Gladstones 1992). Przy wyborze lokalizacji należy zwrócić uwagę na wysokie drzewa, zabudowania, wzgórza i inne przeszkody mogące zasłaniać uprawę, szczególnie od strony południowej i zachodniej. Bezpośrednie promieniowanie słoneczne ma szczególnie duże znaczenie dla uzyskania dobrej jakości win czerwonych. Jak pokazują ostatnie badania, zawartość związków polifenolowych w skórkach winogron zależy w bezpośredni sposób od ilości promieni ultrafioletowych padających na owoce (Smart et al. 1991, Kennedy 2002, Steidl et al. 2003)

Lekki wiatr o prędkości 2–3 m/s zdecydowanie korzystnie oddziałuje na stan zdrowotny krzewów winorośli, przede wszystkim hamuje rozwój chorób grzybowych. Odpowiednie przewietrzenie winnicy wpływa też na dobre owocowanie i dojrzewanie winogron. Natomiast silniejszy wiatr oddziałuje zdecydowanie negatywnie na mikroklimat winnicy. W słoneczne dni powietrze w międzyrzędziach nagrzewa się o kilka stopni w stosunku do temperatury zalegających wyżej warstw powietrza. Silniejszy wiatr bardzo szybko niweczy ten korzystny efekt termiczny i wyrównując temperaturę winnicy z chłodniejszym otoczeniem (Jones et al. 2003, Myśliwiec 2003).

Silne wiatry mogą także powodować problemy z kwitnieniem i zawiązywaniem owoców, a nawet wyłamywać młode latorośle i kwiaty. Istotne jest osłonięcie uprawy przed mroźnymi wiatrami północnymi i wschodnimi w zimie, które zwiększają niebezpieczeństwo przemarzania krzewów. Dlatego należy wybierać pod winnice miejsca stosunkowo zaciszne, szczególnie dobrze zabezpieczone od strony północnej i wschodniej (Jackson 2001, Heinricks 2001, Myśliwiec 2003).

W chłodniejszych rejonach uprawy wąskie tarasy na południowym lub południowo-zachodnim stoku tworzą idealne siedlisko dla winorośli. W ten sposób można zużytkować pod winnice nawet bardzo strome zbocza o spadku do 45°. Tarasowa uprawa nie tylko zabezpiecza zbocze przed erozją i ułatwia pracy w winnicy. Skarpy ograniczające tarasy tworzą dodatkową powierzchnię akumulacji energii słonecznej, w ciągu dnia nagrzewają się pod wpływem promieni słonecznych i oddaje ciepło w nocy, a także podczas pochmurnej pogody. Wydatnie poprawia to bilans termiczny uprawy. Pojemność cieplną skarpy zwiększają wydatnie kamienne lub betonowe mury oporowe, które bardzo długo zachowują ciepło (Becker 1988).

Uprawy tarasowe są też lepiej osłonięte przed silnym wiatrem, niż strome zbocza. Stosunkowo płaska powierzchnia tarasu gromadzi więcej wody, niż stok, zachowując przy tym właściwy dla pochyłości terenu dobry drenaż. Daje to bardziej wyrównany reżim wodny gleby i mikroklimat zapewniający lepszy wzrost i dojrzewanie winogron. Tarasy gromadzą w zimie śnieg zwiewany ze zbocza, co dodatkowo zabezpiecza winorośl przed przemarzaniem w czasie silnych mrozów. Grubsza, niż na zboczu warstwa śniegu opóźnia też rozpoczęcie wegetacji na wiosnę i częściowo chroni winorośl przed wiosennymi przymrozkami.

Koszty budowy tarasów są bardzo wysokie. Natomiast w wielu rejonach południowej Polski, zwłaszcza na pogórzach i wyżynach lessowych spotyka się wąskie działki pól oddzielone ziemnymi skarpami o znacznej niekiedy wysokości, ukształtowane w trakcie wielu wieków uprawy i konnej orki w poprzek zbocza. Z uwagi na utrudniony dostęp dla ciężkich maszyn rolniczych te tarasowe uprawy dzisiaj często leżą odłogiem. Tym bardziej warto się nimi zainteresować jako potencjalnymi lokalizacjami winnic.

Wiele spośród najlepszych winnic umiarkowanego i chłodnego klimatu znajduje się w dolinach dużych rzek: Renu, Mozeli, Loary, Łaby czy Dunaju. Również na naszych ziemiach w przeszłości najwięcej winnic zakładano w dolinach Odry, Wisły, Warty, Pilicy, czy Nidy. Oczywiście dno doliny, jak każde zapadlisko jest narażone na przymrozki. Natomiast górne partie zboczy i terasy wielkich dolin rzecznych, tworzą na naszych szerokościach geograficznych bodajże najlepsze miejsca do uprawy winorośli (Gladstones 1992, Becker 1988, ).

Duże, szerokie doliny cieszą się korzystnym mezoklimatem już choćby z tego powodu, że posiadają mniejszą wysokość mad poziomem morza niż okoliczne tereny (Gladstones 1992, Barbeu et al. 1998, Johnson et al. 2007, Sommers 2008). Na przykład dolina górnej Wisły aż po Puławy na wielu odcinkach wcina się 60 do 100 metrów poniżej poziomu otaczających wyżyn. Dzięki temu obniżeniu średnie temperatury są tam wyższe o około 0,5°C, sezon wegetacyjny dłuższy o około 2 tygodnie. Jeszcze wyraźniej jest to widoczne w przypadku dolin większych rzek górskich, jak Dunajec, Raba, Wisłoka, czy górny San, gdzie różnice poziomów w stosunku do okolicznych terenów dochodzą do kilkuset metrów. Do tego dochodzi opisany wcześniej efekt lokalizacji na zboczu (zabezpieczenie przed przymrozkami, „ciepła strefa”) oraz osłonięcie doliny, która jest zwykle lepiej chroniona przed wiatrem, niż otwarte równiny i odosobnione wzgórza.

Miejsce zaznaczone na zdjęciu powyżej może być przykładem modelowego wyboru lokalizacji winnicy w dolinie dużej rzeki. Znajdująca się w tym miejscu winnica, dzięki położeniu na górnej krawędzi wysokiej skarpy wiślanej, około 50 metrów ponad poziomem rzeki nie tylko jest dobrze zabezpieczona przed przymrozkami, ale też chroniona przed ekstremalnymi temperaturami zimowymi. Podczas mroźnej zimy 2005/2006 w najbliższej okolicy kilkakrotnie zanotowano temperatury poniżej -30°C. Natomiast na samej winnicy, gdzie jest prowadzony stały pomiar temperatury tylko raz odnotowano spadek do -24°C, co praktycznie nie wywołało żadnych strat w uprawie!

Taki korzystny efekt nie wystąpi jednak w przypadku niewielkich dolin i wąskich, głęboko wciętych wąwozów, w których gromadzi się stosunkowo wysoka warstwa chłodnego powietrza (Hess 1966, Wolf 1997).

Zasięg warstwy inwersyjnej w zależności od kształtu doliny.

Często podkreśla się korzystny wpływ dużych zbiorników wodnych na położone nad nimi uprawy winorośli. Woda ma znacznie większą pojemność cieplną, niż gleba i zbiorniki wodne, zwłaszcza głębokie wolniej się nagrzewają, ale też dłużej utrzymują ciepło. Szczególnie istotny jest tu efekt niwelujący wahania temperatury, co zmniejsza niebezpieczeństwo przymrozków i bardzo silnych mrozów (Seguin 1986, Gladstones 1992). Na większą skalę zjawisko to jest zauważalne w przypadku rzeczywiście ogromnych mas wody, jak morza, czy Wielkie Jeziora północnoamerykańskie. Nawet największe, głębokie jeziora alpejskie (np. Leman, Garda) w sposób odczuwalny łagodzą wahania temperatur w odległości zaledwie 2-3 km wokoło brzegów (Heinricks 2001, Shaw 2005, Whitesell 2005<).).

W Polsce efekt ten jest widoczny przede wszystkim na wybrzeżu Bałtyku. Poza tym o łagodzącym wpływie mas wody można mówić jedynie w przypadku największych rzek i jezior o głębokości co najmniej kilkunastu metrów, przy czym jest on praktycznie zauważalny w odległości nie większej, niż kilkaset metrów od brzegu. Oddziaływanie zbiorników wodnych jest większe w osłoniętych dolinach, natomiast silne wiatry w znacznym stopniu ten wpływ osłabiają. Zaobserwowano na przykład dość duże zmiany lokalnego mikroklimatu wywołane budową jezior zaporowych w osłoniętych dolinach górskich. W bezpośrednim otoczeniu Jeziora Rożnowskiego okres bez przymrozków wydużył się średnio o 10 dni na wiosnę i aż o 39 dni jesienią! Zauważono tam równieżzłagodzenie minimalnych temperatur zimowych średnio o 2-3°C. Na terenach nieosłoniętych, w związku z przewagą wiatrów zachodnich łagodzący wpływ wody jest zwykle najsilniej odczuwalny na wschód od zbiornika (Lewińska 1969).

Natomiast płytkie zbiorniki wodne, zwłaszcza zarośnięte i zabagnione mają wręcz ujemny wpływ na warunki termiczne otoczenia. Ich zdolność akumulacji ciepła jest bowiem znikoma, a znaczna powierzchnia parowania i związane z tym radiacyjne ochłodzenia stwarzają w takich miejscach bardzo duże niebezpieczeństwo przymrozków. Dlatego w sąsiedztwie płytkich jezior, stawów, rozlewisk, bagien i innych terenów podmokłych nie powinno się zakładać winnic (Molga 1980).

Niektórzy autorzy wskazują także na zjawisko odbijania się promieni słońca od powierzchni wody, co dodatkowo zwiększa ilość promieniowania słonecznego docierającego do winnicy (Johnson et al. 2007, Sommers 2008). Efekt ten jest bardzo słabo zbadany a jego wpływ na dojrzewanie i jakość winogron nie został dotąd w pełni udowodniony .

W tradycyjnych regionach winiarskich dokładnie wiadomo, które miejsca najlepiej nadają się pod winnice, a gdzie w ogóle nie warto sadzić winorośli. Wiedzę taką gromadzono przez stulecia metodą prób i błędów – raz posadzoną w danym miejscu winnicę po pewnym czasie odnawiano lub wycinano, w zależności od efektów uprawy. W ciągu wieków obszary upraw winorośli rozszerzały się bądź kurczyły w zależności od koniunktury, ale cały czas służyło to selekcji najlepszych siedlisk. Są to więc bezcenne doświadczenia, z których warto korzystać także przy planowaniu nowych winnic (Unwin 1996, Van Leeuwen et al. 2006).

W Polsce ostatnie takie historyczne winnice były opuszczone kilkadziesiąt lat temu, lecz pewną wskazówką przy zakładaniu nowych plantacji mogą być także same miejsca po dawnych uprawach. Taka historyczna lokalizacja może być dowodem dobrego siedliska, jeśli uprawiane tam winnice mają potwierdzone znaczenie gospodarcze, a przy tym przetrwały one przez okres dłuższy, niż 70–80 lat. Podobnego wieku rzadko dożywają winne krzewy w naszym klimacie (Kuleba 2005), jeśli więc winnica istniała przez tak długi okres, to znaczy że kiedyś zdecydowano się na jej odnowienie i posadzono w tym samym miejscu nowe winorośle. A to zwykle świadczy o nienajgorszych efektach uprawy.

Zwodniczą rekomendacją mogą być natomiast pozostałości niewielkich winnic ogrodowych, sadzonych niegdyś przy zamkach, dworach i klasztorach bardziej dla ozdoby i „fanaberii”, niż dla efektu gospodarczego. Takie winnice powstawały często bez należytej troski o wybór siedliska, a o wyborze ich miejsca mogły decydować tak mało merytoryczne względy, jak na przykład... widok z okna (Kwapieniowa 1959). Trzeba także pamietać, że rejonizacja towarowych winnic w dawnych wiekach była bardzo często dyktowana możliwością łatwego zbytu produkcji, a nie tylko ekologicznymi warunkami uprawy (Unwin 1996). Stąd też w średniowieczu brała się znaczna koncentracja winnic wokół dużych i zamożnych miast (nawet tak daleko wysuniętych na północ, jak Toruń, czy Malbork), a także nad spławnymi rzekami (Gubin, rejon Zielonej Góry, Sandomierz).

Historyczne winnice najłatwiej jest odnaleźć w rejonie zielonogórskim, gdzie ich szczegółowe lokalizacje są dość dobrze udokumentowane w źródłach i wciąż łatwe do wychwycenia w terenie (Clauß 1961, Kres 1966, Kuleba 2005). W innych regionach Polski sprawa nie wygląda już tak prosto. Jeśli nawet źródła historyczne potwierdzają uprawę winnicy w danej miejscowości, to często trudno już wskazać dokładne miejsce w terenie, gdzie się ona znajdowała. To samo dotyczy lokalnych nazw geograficznych w rodzaju Winnica, Winnik, Winna Góra, Winiary, itp. (Kwapieniowa 1959, Morawski 1978). W niewielu miejscach zachowały się wciąż widoczne ślady dawnych winnic w postaci tarasów (okolice Krakowa, Sandomierz), a nawet zdziczałe krzewy winorośli (Pińczów, Janowiec n/Wisłą).

Barbeau G., Asselin C., Morlat R. (1998), Estimation du potentiel viticole des terroirs en Val de Loire selon un indice de précocité du cycle de la vigne, Bulletin de l’O.I.V., Vol. 71, No. 805–806.

Becker N. (1985), Site selection for viticulture in cooler climates using local climatic information, [w:] Proceeding of 1-st International Symposium on Cool Climate Viticulture and Enology, OSU Agricultural Experiment Station technical publication No. 7628, Oregon State University, Cornwallis.

Becker N. (1988), Site and climate on development, fruit maturation and harvest quality, [w:] Proceeding of 2-nd International Symposium on Cool Climate Viticulture and Enology, New Zealand Society for Viticulture and Enology, Auckland.

Clauss E. (1961),  Das schlesische Weinland, P. Keppler Verlag, Frankfurt am Main.

DeGloria S. D., Magarey R. D., Seen R. C. (1997), Vineyard Site Selection in New York State, Cornell University, Ithaca–Geneva.

Fanet J. (2004), Great wine terroirs, University of California Press, Berkeley (tyt. oryginału: Les terroirs du vin, Hachette Livre, Paris 2001).

Gladstones J. (1992), Viticulture and environment, Winetitles, Adelaide.

Heinricks G. (2001), Starting a vineyard in Prince Edward County? A viticultural primer for investors and grovers, Prince Edward County Economic Development Office, Bloomfield.

Hess M. (1966), O mezoklimacie wypukłych i wklęsłych form terenowych w Polsce Południowej, Przegląd Geograficzny, t. 11.

Hess M., Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B. (1979), O zróżnicowaniu stosunków termicznych w dorzeczu górnej Wisły, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, Vol. XII.

Jackson D., Lombard P. (1993), Environmental and management practices affecting grape composition and wine quality – a review, American Journal of Enology and Viticulture, Vol. 44.

Jackcson D., Schuster D. (1994), The production of grapes and wines in cool climates, Daphne Brasell Associates, Wellington.

Jackson D. (2001), Climate. Monographs in cool climate viticulture – 2, Daphne Brasell Associates, Wellington.

Johnson H., Robinson J. (2007), The world atlas of wine, Mitchell Beazley, London.

Jones G. V., Hellman E. W. (2003), Site assessment, [w:] Hellman E. W. (red.), Oregon Viticulture, Oregon State University Press, Cornwallis.

Jones G. V., Snead N., Nelson P. (2004), Geology and wine 8. Modeling viticultural landscapes: a GIS analysis of the terroir potential in the Umpqua Valley of Oregon. Geosciences Canada, Vol. 31 No. 4.

Kennedy J. (2002), Understanding grape berry development, Practical Winery & Vineyard, No. 4 (July/August).

Koblet W. (1985), The influence of geographical and topographical factors on the quality of the grape crop, [w:] Proceeding of 1-st International Symposium on Cool Climate Viticulture and Enology, OSU Agricultural Experiment Station technical publication No. 7628, Oregon State University Press, Cornwallis.

Kuleba M. (2005), Ampelografia Zielonej Góry, Wydawnictwo Pro Libris, Zielona Góra.

Kwapieniowa M. (1959), Początki uprawy winorośli w Polsce, Materiały Archeologiczne, t. I.

Lewińska J. (1969), Ocena wpływu sztucznych zbiorników wodnych na reżim termiczny, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, Vol. III.

Madej S. (1952), Winorośl, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Matthews P. (2000), Real wine. The rediscovery of natural winemaking, Mitchell Beazley, London.

Michel S., Königer S., Schab A. (2002), „Terroir” in Franken, Das deutsche Weinmagazin, nr 16/17.

Molga M. (1980), Meteorologia rolnicza, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Morawski Z. (1978), Rozwój i upadek winiarstwa w Polsce (XII–XVI wiek), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 1.

Myśliwiec R. (2003), Uprawa winorośli, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Obrębska-Starklowa B. (1977), Typologia i rejonizacja fenologiczno-klimatyczna na przykładzie dorzecza górnej Wisły, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, nr 11.

Plocher T., Parke B. (2001), The northern winework. Growing grapes and making wine in cold climates. Northern Winework, North Hugo–Stillwater.

Schaller K. (1999)., Influence of different soil tillage systems on uptake of N, P, K, Mg, Ca, and organic N-compounds by grape berries during growth and development of the variety „white Riesling”, Bulletin de l’O.I.V., vol. 72 (1999) nr 823–824.

Schaller K., Hoppmann D., Löhnertz O., Hepp R. (2002), Lagenklassifikation, Teil II: Vieles spricht dafür, Das deutsche Weinmagazin, nr 13, 2002.

Seguin G. (1986), „Terroirs” and pedology of wine groving, Experientia, t. 42.

Shaw A. B. (2005), The Niagara Peninsula viticulture area: a climatic analysis of Canada’s largest wine region, Journal of Wine Research, Vol. 16, No. 2.

Skelton S. (2001), The wines of Britain and Ireland, Faber and Faber, London.

Skelton S. (2008), UK vineyards guide 2008, Published by the Author, London.

Smart R., Robinson M. (1991), Sunlight into wine. A handbook for winegrape canopy management, Winetitles, Adelaide.

Sokol Blosser S. (2003), History and character of the Oregon wine industry, [w:] Hellman E. W. (red.), Oregon Viticulture, Oregon State University Press, Cornwallis.

Sommers B. J. (2008), The geography of wine, A Plume Book, New York.

Steidl R., Renner W. (2003), Moderní příprava červeného vína, Národní Salon Vín, Valtice (tyt. oryginału: Moderne Rotweinbereitung, Österreichischer Agrarverlag, Wien 2001)

Tatem A. J. (2005), Global climate matching: satellite imagery as a tool for mapping vineyard suitability, Journal of Wine Research, Vol. 16, No. 1.

Taylor J. A. (2004), Precision viticulture and digital terroirs: investigations into the application of information technology in Australian vineyards, Australian Centre for Precision Agriculture, Sidney.

Unwin T. (1996), Wine and the vine. An historical geography of viticulture and the wine trade, Routledge, New York.

Van Leeuwen C., Seguin G. (2006), The concept of terroir in viticulture, Journal of Wine Research, Vol. 17, No. 1.

White R.E. (2003), Soils for fine wines, Oxford University Press, New York.

Whitesell K. (2005), The lake effect on the surrounding climate of the Finger Lakes in New York, [w:] 18^th Keck Symposium Volume, Keck Geology Consortium, Lancaster.

Wilson J. E. (1998), Terroir: the role of geology, climate and culture in the making of French wines, University of California Press, Berkeley.

Wojkowski J., Skowyra B. (2004), Termiczne pory roku w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w latach 1991-2000, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie nr 412, Inż. Środowiska, z. 25.

Wolf T. K. (1997), Site selection for commercial vineyards, Publication 463–016, Virginia Agriculture Experiment Station, Winchester.

©tekst, rysunki i zdjęcia: Wojciech Bosak