Trudne warunki klimatyczne stanowią najpoważniejszą przeszkodę w rozwoju komercyjnych upraw winorośli w Polsce, a ryzyko wystąpienia niekorzystnych zjawisk pogodowych jest największym zagrożeniem dla rentowności takich plantacji. Wśród najczęściej występujących zagrożeń klimatycznych dla uprawy winorośli w Polsce trzeba wymienić:

– silne mrozy zimowe

– późne przymrozki wiosenne

– ochłodzenia i deszcze w okresie kwitnienia winorośli i zawiązywania owoców

– nadmiar opadów w okresie letnim

– ochłodzenia, deszcze i wczesne przymrozki w okresie dojrzewania winogron

Wystąpienie któregoś z tych zjawisk może doprowadzić do utraty znacznej części (lub nawet całości) plonu, albo wpłynąć niekorzystnie na jakość winogron i uzyskanego z nich wina. W porównaniu do tradycyjnych europejskich regionów winiarskich nasz klimat cechuje się także krótszym okresem wegetacyjnym oraz niższym wartościami sumy aktywnych temperatur i nasłonecznienia, jakie występują w tym okresie. A to znacznie ogranicza możliwości uprawy wielu później dojrzewających odmian winorośli.

Nie wszystkie regiony naszego kraju oferują jednakowo korzystne warunki klimatyczne do zakładania winnic. Potencjalne szanse na powodzenie takiej uprawy są nieporównanie większe koło Zielonej Góry, Wrocławia albo Tarnowa, niż na Mazurach, czy na Podlasiu. Wprawdzie nowe, wczesne selekcje winorośli, jak ‘Rondo’ i ‘Solaris’ pozwalają dziś uzyskać przyzwoitej jakości wino nawet w północno-wschodniej Polsce, jednak w tamtejszych warunkach trudno byłoby zagwarantować opłacalność takiej produkcji. Dlatego większe, komercyjne winnice powinno się u nas zakładać w zdecydowanie cieplejszych rejonach, a przy tym w lokalizacjach zapewniających możliwie najkorzystniejsze warunki mezoklimatyczne (o czym niżej). Tylko bowiem wtedy, gdy są spełnione powyższe kryteria, istnieje szansa na zachowanie ciągłości i opłacalności produkcji winiarskiej, również w nienajlepszych rocznikach.

Czynniki klimatyczne istotne dla uprawy winorośli w Polsce

Niżej przedstawiamy najważniejsze czynniki makroklimatyczne, od których zależą warunki do uprawy winorośli w danym regionie:

1. Termiczny okres wegetacyjny

Termiczny okres wegetacyjny dla winorośli liczy się jako okres występowania średnich temperatur dobowych wynoszących ponad 10°C. W praktyce jednak krzew winorośli kończy wegetację po wystąpieniu pierwszego przymrozku –3°C, co zdarza się często już przed połową października, kiedy ciągle jeszcze panują stosunkowo wysokie średnie temperatury dobowe. Dlatego do termicznego okresu wegetacyjnego nie wlicza się dni po wystąpienia pierwszego takiego przymrozku w danym miejscu. Przyjmuje się, że towarowa uprawa winorośli wymaga lokalizacji z termicznym okresem wegetacyjnym nie krótszym, niż 160 dni. Zbyt krótki okres wegetacyjny może być przeszkodą w uzyskaniu odpowiedniej dojrzałości winogron i zdrewnieniu łozy, co w znacznym stopniu ogranicza możliwość uprawy niektórych odmian winorośli.

Średnia długość termicznego okresu wegetacyjnego w przykładowych lokalizacjach w Polsce i Europie wynosi:

Średnie wieloletnie sumy aktywnych temperatur (SAT) w °C na terenie Polski

Z tych dwóch wskaźników SAT w sposób bardziej precyzyjny określa możliwości dojrzewania poszczególnych odmian winorośli w danej lokalizacji. Natomiast GDD jest wskaźnikiem zdecydowanie częściej dziś stosowanym przy różnego rodzaju porównaniach, gdyż jest stosunkowo łatwy do policzenia na podstawie ogólnie dostępnych danych klimatycznych. Aby te wskaźniki wzajemnie porównać, należy do wartości GDD dodać liczbę dni trwania okresu wegetacyjnego w danym miejscu, pomnożoną przez 10,5°C i w ten sposób otrzymuje się wartość SAT. Jako minimalne wymagania dla towarowej uprawy winorośli uznaje się 2500°C SAT (co w przybliżeniu odpowiada wartości 800°C GDD przy 160 dniach wegetacji).

Niżej przedstawiamy skumulowana ilość ciepła w okresie wegetacyjnym (wyrażoną jako SAT i GDD) w wybranych lokalizacjach w Polsce i w Europie:

4. Nasłonecznienie

Ilość energii słonecznej docierającej w okresie wegetacyjnym krzewów winorośli i powierzchni gleby, to kolejne ważne kryterium określające warunki uprawy winorośli. Wbrew obiegowym opiniom na naszych szerokościach geograficznych w okresie wegetacji winnego krzewu raczej nie brakuje światła, mierzonego ilością godzin słonecznych (tzw. usłonecznienie). Natomiast intensywność promieniowania mierzona w kaloriach albo dżulach na jednostkę powierzchni – czyli nasłonecznienie – jest u nas znacznie niższe w porównaniu z południem Europy. Ale i tak są to wartości wystarczające dla prawidłowego przebiegu fotosyntezy, jeśli tylko uprawa nie jest położona w miejscu zacienionym. Odpowiednia suma nasłonecznienia ma bezpośredni wpływ na intensywność procesu fotosyntezy, od czego zależy gromadzenie się cukrów w owocach, a także – pośrednio – tworzenie się komponentów aromatycznych i barwników zawartych w skórkach. Nasłonecznienie ma też znaczący wpływ na warunki termiczne panujące winnicy. Sumy nasłonecznienia w okresie od kwietnia do września wynoszą od 65 kcal/cm2 w zachodniej Polsce do 72 kcal/cm2 na wschodzie kraju (dla porównania: 67 kcal/cm2 w Szampanii, 88 kcal/cm2 w Tokaju).

5. Pogoda w okresie kwitnienia

Kilkudniowy okres kwitnienia winorośli przypada u nas z reguły na drugą połowę czerwca. Od warunków pogodowych w tym czasie w dużej mierze zależy wysokość plonu winogron, jak też wyrówna wielkość i równomierne dojrzewanie owoców w gronach, co ma wpływ na jakość wina. Dla prawidłowego przebiegu kwitnienia i dobrego zawiązywania owoców potrzeba ładnej, typowo letniej, słonecznej pogody i średnich temperatur dziennych wynoszących co najmniej 15ºC. Jeśli jest chłodniej czas kwitnienia wydłuża się kilkunastu dni, wyraźnie pogarsza się plonowanie oraz zwiększa się ilość jagód zdrobniałych i źle dojrzewających. Odmiany o wyższych wymaganiach termicznych (czyli większość Vitis vinifera) potrzebują także odpowiednio wysokich temperatur i nasłonecznienia w okresie bezpośrednio poprzedzającym zakwitanie. Kilkudniowe okresy ze średnią dobową poniżej 13ºC oraz silne deszcze i zachmurzenia przed połową czerwca niekorzystnie odbija się na ich owocowaniu.

6. Pogoda w okresie wzrostu owoców

W przeciętnych latach zarówno warunki termiczne, jak i opady w lipcu i sierpniu są raczej wystarczające dla właściwego przebiegu procesów wegetacyjnych krzewu winorośli. Na obszarze większości kraju średnie temperatury dobowe kształtują się w tym okresie w granicach 17–19ºC a dłuższe ochłodzenia grożące zakłóceniem rozwoju latorośli i gron (średnie dobowe poniżej 13ºC) zdarzają jedynie na północnym wschodzie Polski i w górach. Należy się jednak liczyć z tym, że w niektórych latach wystąpią dłuższe okresy deszczowej i wilgotnej pogody grożące rozwojem chorób grzybowych. Natomiast zdarzające się latem przypadki gradu oraz gwałtowne, burzowe ulewy grożą uszkodzeniem liści i gron. Najwięcej przypadków gradobicia zdarza się lokalnie w Małopolsce, na Podkarpaciu i Lubelszczyźnie, a najmniej w północno-zachodniej Polsce.

7. Pogoda w okresie dojrzewania winogron

Pomijając lata wyjątkowo deszczowe, w lipcu i sierpniu panują raczej dobre warunki dla wzrostu i początkowej fazy dojrzewania winogron. W dużej części Polski jest wówczas podobna ilość ciepła i słońca, jak na przykład w Nadrenii lub Szampanii. Natomiast we wrześniu i pierwszej połowie października pogoda bywa kapryśna. Szczególnie groźne dla dojrzewających winogron są dłuższe okresy wilgotnej pogody, gdy wielkość opadów mierzona w ciągu dekady przekroczy 30 mm. Powstaje wówczas duże niebezpieczeństwo wystąpienia chorób grzybowych, które mogą znacznie obniżyć zarówno jakość, jak ilość winogron, a nawet doprowadzić zupełnego zniszczenia plonów. Także zdarzające się w tym okresie krótsze lub dłuższe ochłodzenia – a szczególnie spadki średnich temperatur dobowych poniżej 10ºC – mogą wpłynąć niekorzystnie na dojrzewanie winogron.

Średnie miesięczne temperatury powietrza we wrześniu i w październiku w wybranych lokalizacjach w Polsce wynoszą:

Natomiast średnie miesięczne sumy opadów w tym okresie kształtują się na następującym poziomie:

8. Niskie temperatury zimowe

Spadki temperatur poniżej –25°C są poważną przeszkodą dla uprawy winorośli i nawet jeśli zdarzają się one zaledwie raz na kilkanaście lat, to znacznie ograniczają możliwość uprawy wielu odmian. Mrozy rzędu – 30°C bywają zabójcze dla winorośli i mogą prowadzić do zniszczenia całego krzewu. Prawdopodobieństwo wystąpienia bardzo silnych mrozów na terenie Polski jest związane z ogólnym stopniem kontynentalizmu klimatu i rośnie z zachodu na wschód. Za ogólną wskazówkę zagrożenia silnymi mrozami w literaturze często przyjmuje się średnie miesięczne temperatury stycznia, jednak znacznie lepszym kryterium są tu średnie minimalne temperatury tego miesiąca. Niżej przedstawimy średnie miesięczne (Tmies.) i średnie minimalne (Tmin.) temperatury powietrza w styczniu notowane w wybranych lokalizacjach w Polsce:

Przed posadzeniem winnicy warto też przyjrzeć się, jak często w danym rejonie zdarzają się bardzo niskie temperatury, krytyczne dla krzewu winorośli. Najlepiej jest zrobić takie zestawienie na podstawie temperatur odnotowanych w najbliższej stacji meteorologicznej w ciągu ostatnich co najmniej 30 lat.

9. Pokrywa śnieżna

Silne mrozy są szczególnie niebezpieczne podczas bezśnieżnych zim, natomiast winnice pod śniegiem znacznie lepiej zimują i są w mniejszym stopniu uszkadzane podczas tak silnych mrozów. Właściwości termoizolacyjne śniegu są kilkakrotnie lepsze niż gleby i już 10 centymetrowa pokrywa śnieżna dość skutecznie chroni przed przemarzaniem system korzeniowy winorośli. Grubsza warstwa śniegu dobrze zabezpiecza także dolną część pnia. Duża ilość śniegu zgromadzonego podczas zimy i powoli topniejącego u zarania wiosny opóźnia początek wegetacji winorośli, co częściowo ją chroni przed wiosennymi przymrozkami.

Rejonizacja towarowych upraw winorośli

Nawet pobieżne porównanie danych makroklimatycznych pokazuje dość wyraźnie, w których częściach Polski powinno się w pierwszej kolejności poszukiwać odpowiednich miejsc pod winnice. Poza ogólnym klimatem danego regionu, czy miejscowości równe duże, a często nawet większe znaczenie dla powodzenia takiej uprawy mają warunki topograficzne i glebowe konkretnej lokalizacji, o czym szerzej powiemy w następnym odcinku tego cyklu. Niemniej jednak, w chłodniejszych i bardziej narażonych na silne mrozy rejonach Polski ryzykownie byłoby sadzić większe winnice nawet na dobrze nasłonecznionych i zabezpieczonych przed przymrozkami zboczach.

Od dawna przyjmuje się, że zasięg większych, komercyjnych winnic w naszej części Europy wyznaczają sumy aktywnych temperatur nie mniejsze, niż 2500ºC. W naszych warunkach powinno się respektować tą regułę nawet przy uprawie wczesnych odmian winorośli, które teoretycznie nie potrzebują aż tak wysokich wartości SAT. I to z dwóch powodów. Po pierwsze, daje to szansę na uzyskanie odpowiedniej dojrzałości winogron (co przekłada się na opłacalność produkcji) także w gorszych rocznikach. A po drugie – krzewy winorośli mają więcej czasu na zdrewnienie latorośli i zgromadzenie substancji odżywczych przed zakończeniem wegetacji, co wydatnie zwiększa ich odporność na niskie temperatury zimowe i poprawia owocowanie w przyszłym roku.

Północną granicę występowania takich średnich wartości SAT na poziomie 2500ºC wyznacza u nas linia biegnąca mniej więcej przez Szczecin, Gorzów Wielkopolski, Poznań, Warszawę, Lublin i Chełm. Także poza tą linią spotyka się niewielkie obszarowo „wyspy” charakteryzujące się korzystnymi warunki termicznymi do uprawy winorośli, jak dolina Wisły koło Włocławka i Torunia. Natomiast na południu Polski stosunkowo duży obszar zajmują tereny położone powyżej 350 metrów n.p.m., na których notuje się już wyraźnie niższe temperatury. Innym istotnym czynnikiem kształtującym warunki do zakładania winnic w Polsce jest zwiększający się z zachodu na wschód stopień kontynentalizmu klimatu, co objawia się rosnącym niebezpieczeństwem wystąpienia silnych mrozów zimowych, a także coraz krótszym sezonem wegetacyjnym.

Najlepsze warunki dla dojrzewania winogron występują w zachodniej części kraju, a szczególnie na terenach położonych wzdłuż Odry, od Raciborza po ujście Warty, gdzie sumy aktywnych temperatur często przekraczając 2700ºC. Równie wysokie wartości SAT notuje się w okolicach Krakowa, Tarnowa i Dębicy oraz w górnym odcinku doliny Wisły, mniej więcej po Sandomierz. Jednakże sezon wegetacyjny na tych terenach trwa krócej, niż nad Odrą, a jesień jest wyraźnie chłodniejsza, co – pomimo upalnego często lata – ogranicza możliwość uprawy później dojrzewających odmian winorośli.

Wyjątkowo korzystne, w skali całej Polski, warunki klimatyczne do uprawy winorośli występują w okolicach Zielonej Góry. Poza ogólnie dobrymi warunkami termicznymi w okresie wegetacyjnym na tą wyjątkowość składa się szczególnie długa i ciepła jesień, która nie tylko pozwala dojrzewać winogronom na krzewach dłużej, niż gdziekolwiek w Polsce, ale też zapewnia dobre drewnienie latorośli. A to z kolei przekłada się na lepszą odporność krzewów winorośli i bardziej regularne ich plonowanie. Do tego dochodzą łagodne zimy, podczas których rzadziej, niż w innych miejscach Polsce zdarzają się ekstremalne spadki temperatur. Jest to, jak dotąd jedyny region w naszym kraju, gdzie w miarę regularnie udaje się towarowa uprawa tradycyjnych odmian Vitis vinifera.